Gdy rodzic przebrnie przez proces diagnozy w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej i uzyska opinię lub orzeczenie, następnym krokiem jest przekazanie dokumentów do szkoły/przedszkola. Po, co? Najprościej mówiąc, aby dziecko mogło uzyskać jak najlepsze wsparcie od nauczycieli i specjalistów zatrudnionych w placówce.
Warto dopytać wychowawcę, jakie procedury dotyczące obiegu dokumentów obowiązują w danej placówce. Czy przekazujemy kopie do wychowawcy, sekretariatu czy pedagoga? Kto poświadcza za zgodność z oryginałem? To z pozoru drobiazgi, które pozwolą nam uniknąć ewentualnych nieporozumień dotyczących dostarczonej dokumentacji.
Czy koniecznie potrzebne są formalne dokumenty uzyskane w Poradni, aby dziecko uzyskało adekwatne do swoich potrzeb wsparcie na terenie placówki?
Na to pytanie nie ma prostej odpowiedzi. Z zapisów prawa wynika, że nie koniecznie. Prawo do dostosowania wymagań edukacyjnych oraz pomocy psychologiczno-pedagogicznej ma w Polsce….każdy uczeń. Wystarczy uważna obserwacja nauczyciela, analiza wyników edukacyjnych i na tej podstawie nauczyciel ma prawo, a nawet obowiązek – jeśli zauważa taką potrzebę – indywidualizować sposób uczenia, sprawdzania wiedzy itp. Działania w tym obszarze nie są uwarunkowane posiadaniem opinii czy orzeczenia z poradni psychologiczno-pedagogicznej. Taki zapis możemy znaleźć w ustawie Prawo oświatowe[i], jednym z najważniejszych dokumentów regulujących funkcjonowanie szkół i placówek.
Już w art. 1. 5) możemy przeczytać, że system oświaty zapewnia w szczególności (…):
dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów, a także możliwość korzystania z pomocy psychologiczno-pedagogicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej.
Na czym polega pomoc psychologiczno-pedagogiczna?
Zakres pomocy psychologiczno-pedagogicznej, jej formy, zadania poszczególnych osób są uregulowane szczegółowo w rozporządzeniu w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach[ii].
Najogólniej można stwierdzić, że pomoc psychologiczno-pedagogiczna polega na rozpoznawaniu i zaspokajaniu indywidualnych potrzeb i edukacyjnych ucznia oraz rozpoznawaniu indywidualnych możliwości psychofizycznych ucznia i czynników środowiskowych wpływających na jego funkcjonowanie w przedszkolu, szkole i placówce, w celu wspierania potencjału rozwojowego ucznia i stwarzania warunków do jego aktywnego i pełnego uczestnictwa w życiu przedszkola, szkoły i placówki oraz w środowisku społecznym.
Pomoc psychologiczno-pedagogiczna udzielana jest również rodzicom uczniów i nauczycielom. Polega wtedy na wspieraniu rodziców i nauczycieli w rozwiązywaniu problemów wychowawczych i dydaktycznych oraz rozwijaniu ich umiejętności wychowawczych, głównie w celu zwiększania efektywności pomocy udzielanej uczniom.
Korzystanie z pomocy psychologiczno-pedagogicznej na terenie szkoły/przedszkola jest dobrowolne, czyli możemy sobie wyobrazić sytuację, gdy rodzic nie korzysta z przedstawionych przez placówkę propozycji wsparcia, ponieważ np. dziecko jest pod dobrą opieką w fundacji czy stowarzyszenia, które realizują działania w tym obszarze. Możemy również wyobrazić sobie sytuację, gdy rodzic nie korzysta z oferty placówki i czyni to ze szkodą dla dziecka, ponieważ ewidentnie potrzebuje ono dodatkowych zajęć np. logopedycznych. Co wtedy można zrobić? Jeśli nie pomagają rozmowy, rodzice nie akceptują przedstawionych argumentów i pracownicy szkoły nabierają przekonania, że rodzice nie wspierają rozwoju dziecka i działają na jego szkodę, mogą oni – a nawet jest to ich obowiązkiem – powiadomić sąd rodzinny, z prośbą o wgląd w sytuację rodziny w związku z podejrzeniem zaniedbywania potrzeb dziecka. Sąd wtedy rozstrzygnie, czy rzeczywiście decyzje rodziców nie sprzyjały rozwojowi dziecka.
Kto udziela pomocy psychologiczno-pedagogicznej?
Najprościej można powiedzieć, że wszyscy: nauczyciele oraz specjaliści wykonujący zadania z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej, w szczególności psycholodzy, pedagodzy, logopedzi, doradcy zawodowi i terapeuci pedagogiczni. Ponieważ są to praktycznie wszystkie osoby pracujące z dzieckiem, ważne jest, aby ich działania były spójne, zintegrowane wokół celów do osiągnięcia. W uspójnieniu działań na terenie placówki pomaga szczegółowa diagnoza dokonana w poradni psychologiczno-pedagogicznej, z której wnioski zawarte są w opinii lub orzeczeniu. Dzięki opinii lub orzeczeniu łatwiej jest zbudować spójny plan działań, dostosować wymagania edukacyjne, metody i formy pracy. Szczególnie jest to istotne, gdy dziecko wymaga zmiany sposobu oceniania, innej formy sprawdzania wiedzy i dostosowania wymagań edukacyjnych. Nauczycielom jest łatwiej pracować, gdy opierają się na zaleceniach z poradni, pozwala też podjąć działania o zdecydowanie zindywidualizowanym charakterze.
Współpraca
Najlepsze efekty w pracy z dzieckiem możemy osiągnąć, gdy oddziaływania są spójne, zintegrowane i dążą do realizacji określonych celów. Dlatego niezbędna jest współpraca nauczycieli i specjalistów nie tylko ze sobą na terenie szkoły/przedszkola, ale przede wszystkim z rodzicami i innymi podmiotami (w tym organizacjami pozarządowymi oraz innymi instytucjami i podmiotami działającymi na rzecz rodziny, dzieci i młodzieży) wspierającymi funkcjonowanie dziecka i rodziny. Jeśli dziecko posiada orzeczenie warunki tej współpracy i zadania poszczególnych stron, określone są w Indywidualnym Programie Edukacyjno-Terapeutycznym (IPET). W innej sytuacji warto zadbać o określenie ich i zapisanie w dokumentacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej zgodnie z zasadami placówki. Pozwala to uniknąć nieporozumień, zarówno rodzice jak i pracownicy szkoły mają jasność do czego się zobowiązali. Na pewno ważnym zadaniem rodziców jest zadbanie i umożliwienie (wyrażenie zgody) przepływu informacji pomiędzy specjalistami spoza placówki oświatowej, którzy pracują z dzieckiem. Również w szkole/przedszkolu priorytetem jest dbanie przez nauczycieli i specjalistów o przepływ informacji, aby odbywające się zajęcia specjalistyczne wspierały codzienne działania nauczycieli i odwrotnie.
Warto pamiętać, że w szkole/przedszkolu nie ma możliwości prowadzenia psychoterapii lub innych specjalistycznych zajęć, których realizacja będzie możliwa w poradni psychologiczno-pedagogicznej.
Czego możemy oczekiwać, czyli formy pomocy psychologiczno-pedagogicznej
W przedszkolu i szkole pomoc psychologiczno-pedagogiczna jest udzielana przez nauczycieli w trakcie bieżącej pracy z dzieckiem oraz przez zintegrowane działania nauczycieli i specjalistów. Ze względu na specyfikę działań w przedszkolu i szkole mamy inne formy pomocy w obydwu typach placówek.
Tabela pomoże Państwu łatwiej dostrzec różnice w oferowanych formach zajęć.
| Forma zajęć | Realizacja w przedszkolu | Realizacja w szkole |
| zajęcia rozwijające uzdolnienia | tak | tak |
| zajęcia specjalistyczne: korekcyjno-kompensacyjne, logopedyczne, rozwijające kompetencje emocjonalno-społeczne oraz inne zajęć o charakterze terapeutycznym | tak | tak |
| zindywidualizowanej ścieżki realizacji obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego/zindywidualizowana ścieżka kształcenia | tak | tak |
| porady i konsultacje dla rodziców oraz nauczycieli | tak | tak |
| klasy terapeutyczne | nie | tak |
| zajęcia rozwijające umiejętności uczenia się, szczególnie dla dzieci, które osiągają niskie wyniki edukacyjne | nie | tak |
| zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze | nie | tak |
| zajęcia związane z wyborem kierunku kształcenia i zawodu | nie | tak |
| warsztaty | nie | tak |
Jak widzimy, możliwość wsparcia na terenie szkoły/przedszkola jest bardzo różnorodna. Jednak czy konkretne zajęcia będą mogły być zrealizowane na terenie placówki zależy od jej możliwości kadrowych, zatrudnionych specjalistów i specjalistycznego wyposażenia. Stąd często konieczna jest, jak wspominałam wcześniej, współpraca z innymi podmiotami w zapewnieniu dziecku odpowiedniego wsparcia terapeutycznego.
Różne typy zajęć najczęściej realizowanych w przedszkolu/szkole
- Zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze
Najczęściej prowadzą je nauczyciele przedmiotowi. Głównym ich celem jest pomoc w opanowaniu i utrwalaniu wiadomości z danego przedmiotu, usprawnianie oraz nabywanie umiejętności potrzebnych do odnoszenia sukcesów na lekcjach.
- Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne
Są przeznaczone dla uczniów, u których trudności rozwojowe przeszkadzają w opanowaniu różnych umiejętności. Celem zajęć jest usprawnienie funkcji zaburzonych analizatorów (przede wszystkim wzroku i słuchu), kompensacja braków, ćwiczenie pamięci, koncentracji, doskonalenie umiejętności czytania, pisania, ortografii (w związku z np. dysleksją), wzbudzanie motywacji do nauki oraz stwarzanie okazji do odnoszenia przez nich sukcesów. Zajęcia mają za zadanie pomóc dziecku w przezwyciężeniu kłopotów w opanowaniu konkretnych umiejętności i przyswajaniu wiedzy niezależnie od przedmiotu nauczania. Zajęcia prowadzą specjaliści – nauczyciele posiadający przygotowanie w zakresie terapii pedagogicznej.
- Zajęcia logopedyczne
Są chyba, oprócz zajęć wyrównawczych, najpowszechniejszą formą pracy z dziećmi. Prowadzi je logopeda, a ich celem jest przezwyciężenie wad wymowy, stymulowanie rozwoju mowy i wyrównywanie opóźnień w tym obszarze, wsparcie rozwoju językowego dziecka i jego komunikowania się. Aby osiągnąć efekty konieczne jest również ćwiczenie w domu, zgodnie ze wskazówkami logopedy.
- Zajęcia rozwijające kompetencje emocjonalno-społeczne
Najczęściej spotykaną formą są zajęcia Treningu Umiejętności Społecznych (TUS) oraz Trening Zastępowania Agresji (TZA).
– TUS to terapia ukierunkowana na rozwijanie kompetencji społecznych, komunikacyjnych, emocjonalnych, z uwzględnieniem umiejętności poznawczych, poczucia tożsamości i własnej wartości, a także samooceny. Najprościej mówiąc – dzieci uczą się jak lepiej funkcjonować w grupie np. jak rozwiązywać problemy, komunikować swoje potrzeby, asertywnie odmawiać, komunikować się w różnych sytuacjach, realizować swoje cele z poszanowaniem innych osób. Najczęściej zajęcia realizowane są w grupie dzieci, chociaż może być niezbędny etap pracy indywidualnej z dzieckiem, aby stworzyć podstawy do dalszej pracy. Terapia trwa dłuższy czas, zwykle co najmniej 3 miesiące.
– TZA (lub w skrócie ART, od angielskiej nazwy Agression Replacement Training). Celem treningu jest poprawa funkcjonowania społecznego w grupie rówieśniczej, zmniejszenie poziomu agresji, lęku, impulsywności, stresu oraz nauczenie samokontroli złości i jej akceptowanego społecznie wyrażania. Terapia trwa dłuższy czas, zwykle minimum 3 miesiące, zależnie od stosowanego programu i postępów dziecka.
- Inne zajęcia o charakterze terapeutycznym, które często odbywają się na terenie przedszkola/szkoły
– EEG Biofeedback – terapia ta umożliwia świadome nauczenie się wpływania na wzorzec fal wytwarzanych w mózgu, by w efekcie pracował on szybciej i wydajniej. Polega na rejestrowaniu aktywności bioelektrycznej mózgu, a sygnał ten jest prezentowany w przystępnej postaci wizualizacji, wykresów, animacji czy gier na monitorze komputera. Dzięki temu dziecko może obserwować działanie swoich fal mózgowych w rzeczywistym czasie (jest to informacja zwrotna) i przez to uczy się świadomie sterować swoim nastawieniem psychicznym. Obserwowano pozytywny wpływ terapii np.: w zaburzeniach snu, zaburzeniach lękowych, zaburzeniach pamięci, problemach z koncentracją uwagi czy nadmiernym pobudzeniu psychoruchowym, ADHD (zespole nadpobudliwości psychoruchowej), ADD (zespole zaburzeń koncentracji uwagi z małą nadpobudliwością ruchową lub bez niej.
– Terapia Integracji Sensorycznej polega na rozwijaniu prawidłowego odbioru i analizy bodźców dostarczanych z otoczenia poprzez zmysły zewnętrzne (wzrok, słuch, dotyk, smak, węch) oraz płynące z własnego ciała poprzez zmysły wewnętrzne (równowagi i czucia głębokiego). Prawidłowy odbiór bodźców i reakcji na nie pozwala dziecku na lepsze funkcjonowanie w środowisku, również w zmiennych warunkach sytuacyjnych. Dzieci zwykle lubią tego typu zajęcia terapeutyczne ze względu na to, że odbywają się w dobrze wyposażonych, specjalnie przystosowanych salach i opierają na różnorodnej aktywności ruchowej (bujaniu, kręceniu, ćwiczeniach siłowych, równoważnych itp.).
– Terapia ręki to zajęcia usprawniające motorykę małą (dłoni i placów). W czasie zajęć usprawniane są precyzyjne ruchy dłoni i palców oraz koordynacja ich pod kontrolą wzroku (ćwiczenia ruchomości nadgarstka, niezależnych ruchów obu dłoni i współpracę obu rąk, w tym sprawność samoobsługowa, manualna i grafomotoryczna). Dziecko opanowuje prawidłowy chwyt i trzymanie narzędzia do pisania. Wytwarzane są nawyki związane z prawidłowym kreśleniem niektórych liter i ich połączeń. Doskonalona jest nauka pisania. Zajęcia mają również wpływ na poprawę koncentracji uwagi.
Mam nadzieję, że przedstawione zasady realizacji i zakres pomocy psychologicznej pomogą Państwu odnaleźć się w gąszczu przepisów i ułatwią planowanie działań po otrzymaniu orzeczenia lub opinii z poradni psychologiczno-pedagogicznej. W kolejnych artykułach w pierwszej kolejności zostaną opisane zasady pracy z dziećmi uzdolnionymi, dziećmi ze spektrum autyzmu (ASD) oraz z afazją.
[i] Ustawa Prawo oświatowe z dnia z dnia 14 grudnia 2016 r. (z. późn. zm. Dz. U. z 2020 r. poz. 910)
[ii] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (z póź. zm. Dz.U z 2017 r. poz. 1591).
*Katarzyna Szczepkowska
Mgr pedagogiki specjalnej (oligofrenopedagogika). Ukończyła studia podyplomowe w zakresie: edukacji wczesnoszkolnej z nauczaniem zintegrowanym i wychowaniem przedszkolnym (Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica w Płocku; 2005-2006), Coaching profesjonalny (Akademia Leona Koźmińskiego; 2011), Liderzy Zarzadzania Talentami i Wiedzą w Zespołach (HR Biznes Partner – Collegium Civitas; 2012), Terapia pedagogiczna i socjoterapia (Pedagogium Wyższa Szkoła Nauk Społecznych. 2013-2014).
Były wicedyrektor Centralnego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli, obecnie dyrektor ds. pedagogicznych w szkole podstawowej,odpowiedzialna za edukację włączającą. Członek kolegium redakcyjnego “Dyrektora Szkoły. Misiecznika kadry kierowniczej oświaty” oraz redaktor merytoryczną czasopisma “Wczesna Edukacja”. Ekspert w zakresie edukacji uczniów ze specjalnymi potrzebami.
