Zdolności to różnice indywidualne, które sprawiają, że przy jednakowej motywacji i uprzednim przygotowaniu poszczególni uczniowie osiągają w porównywalnych warunkach różne rezultaty, znacznie lepsze, w zakresie uczenia się i wykonywania różnych działań.
Najprostszy podział to:
– zdolności ogólne – ich wyznacznikiem jest wysoka inteligencja i zdolność myślenia, a także te mniej oczywiste np.: sprawniejsze spostrzeganie, wyobraźnia, sprawność ruchowa, wrażliwość emocjonalna;
– zdolności specjalne, kierunkowe (związane z określoną dziedziną) – muzyczne, plastyczne, techniczne, językowe, literackie, matematyczne, przyrodnicze czy twórcze.
Uczeń jest uznawany za zdolnego, gdy posiada wysokie zdolności ogólne, uzdolnienia kierunkowe, predyspozycje twórcze oraz ma wysoką motywację do uczenia się, poznawania nowych zagadnień.
Warto zwrócić uwagę, że oceny szkolne nie mogą być (chociaż niestety często są) traktowane jako główny wyznacznik uzdolnień. Zdarzają się uczniowie, którzy mimo uzdolnień mają trudności edukacyjne (tzw. syndrom nieadekwatnych osiągnięć), lub tacy dla których ocena szkolna nie jest ważna, którzy realizują swoje uzdolnienia w dziedzinach nieistotnych dla szkoły.
Kto jest zdolny?
Ważne jest, aby w trakcie diagnozy pedagogicznej (czasem – niestety zbyt rzadko – we współpracy z poradnią psychologiczno-pedagogiczną) odróżnić ucznia szczególnie uzdolnionego od ucznia o przeciętnych zdolnościach, charakteryzującego się wysoką skutecznością w realizacji obowiązków szkolnych, lub ucznia posiadającego rodziców, którzy niezależnie od predyspozycji ucznia, zapewniają mu bardzo dużo zajęć dodatkowych, korepetycji itp. aby zapewnić mu jak najlepsze wyniki szkolne.
Co może być przyczyną niskich osiągnięć szkolnych uczniów zdolnych?
Rozbieżność pomiędzy potencjalnymi możliwościami a faktycznymi osiągnięciami może być spowodowana:
– czynnikami wewnętrznymi – np. bardzo wysoki poziom inteligencji i jednoczesny brak motywacji do nauki treści uznawanych za nudne, nieciekawe, zbyt proste; nieumiejętność uczenia się i samodzielnej pracy;
– czynnikami społecznymi – np. brak zrozumienia potrzeb poznawczo-emocjonalnych, negatywny wpływ grupy rówieśniczej, niski status społeczny rodziny – brak wsparcia, niewłaściwe postawy rodziców;
– czynnikami związanymi z procesem dydaktyczno-wychowawczym – np. zła organizacja lekcji, brak indywidualizacji procesu kształcenia, nieadekwatna postawa nauczyciela (brak zainteresowania uczniem), stosowanie negatywnych wzmocnień (złe oceny, komentarze, ośmieszanie, wytykanie pomyłek), dominacja metod podających, zbyt niskie wymagania wobec ucznia.
Czynniki związane z procesem dydaktycznym są dla nauczycieli niezwykle istotne – ponieważ najłatwiej je zmienić (nauczyciel ma na nie bezpośredni wpływ).
Jednym z najważniejszych czynników wpływających na efekty pracy z uczniem zdolnym jest przekonanie o konieczności indywidualizacji procesu nauczania, aby dostosować poziom wymagań do możliwości i potrzeb ucznia.
Zasady pracy z uczniem zdolnym
- Nauczyciel znając dobrze ucznia, jego możliwości i ograniczenia może dostosować poziom trudności zadań i tematykę, tak aby stawiać wymagania leżące w sferze najbliższego rozwoju.
- Prowadząc zajęcia nauczyciel powinien stosować różnorodne metody pracy, unikając metod podających na korzyść tych, które aktywizują ucznia.
- W czasie zajęć nauczyciel powinien umożliwiać uczniom pracę indywidualną, zespołową, grupową.
- Uczeń zdolny może pełnić funkcję asystenta nauczyciela, tłumaczyć innym uczniom niezrozumiałe dla nich zagadnienia, sprawdzać poprawność rozwiązanych zadań itp., dzięki temu utrwalając wiedzę, ucząc się współpracy i przekazywania w prosty sposób swojej wiedzy i umiejętności.
- Nauczyciel wraz z uczniem, we współpracy z rodzicami, powinien opracować program rozwoju zdolności, ustalając cele do realizacji oraz plan działań. Jednym z elementów może być przygotowywanie się do konkursu, jednak nie powinien być to jedyny cel ucznia, rodziców i nauczyciela.
- Podczas oceniania nauczyciel powinien stosować zarówno ocenianie kształtujące, monitorujące realizację celów, jak i ocenianie sumujące na koniec danego etapu realizacji programu nauczania.
- W realizacji programu pracy z uczniem warto wykraczać poza realizację podstawy programowej podążając za zainteresowaniami ucznia, pogłębiające jego wiedzę i umiejętności, łącząc zagadnienia z różnych przedmiotów.
- Nauczyciel powinien budować z uczniem relację partnerską w zakresie wspólnego z uczniem poszukiwania wiedzy, korzystania z różnych źródeł informacji, krytycznej oceny treści, realizacji projektów itp.
Co ułatwia, a co utrudnia rozwój ucznia zdolnego?
Określając czynniki wspierające rozwój ucznia zdolnego nauczyciel powinien spojrzeć na ucznia w aspekcie jego całościowego funkcjonowania, a nie tylko przez pryzmat funkcjonowania poznawczego – wiedzy i umiejętności. Warto zwrócić również uwagę na obszar emocjonalno-motywacyjny i społeczny. Zdarza się, że właśnie w tych obszarach uczeń potrzebuje szczególnych oddziaływań nauczyciela oraz dostosowanych do potrzeb i możliwości działań szkoły, rodziny czy innych instytucji wspierających.
Warto zwrócić uwagę, że to samo zachowanie czy cechy w zależności od kontekstu (lub nasilenia) mogą być postrzegane za pomocne lub utrudniające funkcjonowanie ucznia, np. perfekcjonizm na pewno sprzyja uzyskiwaniu wysokiej jakości efektów pracy, ale może również powodować ciągłe niezadowolenie, brak kończenia pracy w sytuacji, którą uczeń spostrzeże jakiś błąd.
Opracowując program pracy z uczniem uzdolniony warto wziąć pod uwagę czynniki korzystnie wpływające na jego rozwój, aby je wspierać, oraz te, które utrudniają uczniowi dobre funkcjonowania, aby je minimalizować (czasem wymaga to pracy z psychologiem lub innym specjalistą, adekwatnie do potrzeb).
| Czynniki korzystne dla rozwoju ucznia np.: | Czynniki utrudniające funkcjonowanie ucznia np.: |
| – możliwości i zdolności poznawcze; – ciekawość; – twórcze podejście do realizacji zadań; – aktywność; – podążanie za zainteresowaniami, które są zróżnicowane; – wysoka motywacja do uczenia się, poznawania; – dobre relacje z grupą rówieśniczą. | – nieadekwatna samoocena; – trudności we współpracy z grupą rówieśniczą; – sytuacja rodzinna związana np. z nieadekwatnymi oczekiwaniami; – nadmierne obciążenie dziecka dodatkowymi zajęciami; – trudności w radzeniu sobie w sytuacjach wymagających współzawodnictwa; – niechęć do uczenia się treści uznawanych za „nudne” nie leżących w sferze zainteresowań dziecka; – trudności w rozumieniu ograniczonych możliwości innych uczniów; – stałe niezadowolenie z uzyskiwanych wyników; – uzależnienie od motywacji zewnętrznej (np.: pochwał, wysokich ocen, wysokich wyników w konkursach, akceptacji grupy rówieśniczej). |
Główne cele pracy z uczniem uzdolnionym i treści nauczania
Cele ogólne wynikające z podstawy programowej często mogą wymagać rozszerzenia w obszarach które są dla ucznia szczególnie ważne, w których jest on uzdolniony i co najważniejsze – chce się rozwijać. Oprócz celów z obszaru dydaktycznego szczególną uwagę należy zwrócić na cele wychowawcze (zgodnie z wcześniej dokonaną diagnozą) np.: umiejętności komunikowania się w grupie rówieśniczej, kompetencje społeczne i emocjonalne, kompetencje w zakresie uczenia się.
Określając treści nauczania warto dobierać je tak, aby łączyły w sobie wiedzę z wielu przedmiotów, czyniąc ją bardziej ciekawą i spójną. Nie należy rozszerzać treści nauczania z każdego przedmiotu, gdyż może spowodować to w konsekwencji przemęczenie i zniechęcenie ucznia, co w efekcie może wpłynąć na obniżenie wyników i spadek motywacji w obszarach, które są dla ucznia szczególnie interesujące. Treści o charakterze encyklopedycznym rozwijają ucznia w mniejszym stopniu, niż te, które wiążą się z rozumieniem zależności i zjawisk, a także możliwości zastosowania nowych wiadomości, eksperymentowania, dochodzenia do rozwiązaniu problemów. Treści nauczania należy wzbogacić np.: o zagadnienia z zakresu psychologii uczenia się, treningi twórczości, treningi radzenia sobie ze stresem.
Metody i formy pracy
W pracy z uczniem zdolnym należy stosować zróżnicowane metody dydaktyczne,
unikać metod podających, wdrażać do samokształcenia.
Ważne
Praca zbiorowa z jednolitymi dla wszystkich uczniów zadaniami czyni lekcję „nudną” i nieefektywną. Lekcje należy prowadzić w taki sposób, aby uczeń zdolny realizował zadania adekwatne do jego możliwości. Unikać należy sposobu pracy polegającego na tym, że uczeń musi zrealizować wszystko to, co inni uczniowie, a następnie dodatkowo może dostać trudniejsze zadania. Taki sposób pracy działa zniechęcającą na ucznia, osłabiając motywację do uczenia się.
Uczeń może pracować metodą projektu, która pozwala planować, realizować, prezentować i oceniać uzyskane efekty, daje dużo możliwości twórczego rozwiązywania zadań. Dodatkowo, jest to metoda którą można realizować w grupie, sprzyja integracji uczniów zdolnych z innymi i podnosi ich pozycję wśród rówieśników.
Prowadząc zajęcia należy uczniom zdolnym zapewnić dostęp do wielu różnorodnych
środków dydaktycznych, umożliwiających poznanie wielozmysłowe. Najbardziej korzystne
jest uczenie się przez doświadczanie.
Należy umożliwiać uczniom zdolnym nie tylko uczestnictwo w zajęciach w systemie
klasowo-lekcyjnym, ale również w zajęciach pozalekcyjnych i pozaszkolnych, warsztatach
i treningach, turniejach i konkursach, a także w zajęciach realizowanych przez wyższe uczelnie,
jeśli poruszana tematyka znajduje się w kręgu zainteresowania oraz uzdolnień ucznia. Nawiązanie kontaktu z osobami o podobnych zainteresowaniach i uzdolnieniach sprzyja budowaniu motywacji
wewnętrznej i kształtuje poczucie wspólnoty z innymi. Internet może być środkiem dydaktycznym i jednocześnie dawać możliwość promocji uczniów zdolnych i ich dokonań.
Syndrom nieadekwatnych osiągnięć
W realiach naszej edukacji, dość często wśród grupy uczniów zdolnych mamy do czynienia z problemem niepowodzeń szkolnych. Niestety wysoki poziom inteligencji i uzdolnień specjalnych nie gwarantują wysokich wyników w nauce. Część uczniów uznanych za zdolnych osiąga wyniki znacznie niższe od tych, na jakie ich stać, ucząc się znacznie poniżej swoich możliwości. Zjawisko to nosi nazwę Syndromu Nieadekwatnych Osiągnięć Szkolnych (SNOS) i może dotyczyć nawet 50 proc. populacji dzieci zdolnych. Cechą charakterystyczną SNOS jest jego złożoność, czyli współwystępowanie trzech rodzajów problemów: osobowościowych, rodzinnych i szkolnych. Jeżeli nauczyciel zauważy kilka z wymienionych poniżej zachowań, powinien zastanowić się, czy nie jest to syndrom zaniżonych osiągnięć:
– słabe wyniki prac kontrolnych, sprawdzianów i odpowiedzi;
– niedbałe wykonywanie zadań domowych;
– wyraźną dysproporcję pomiędzy wysokim poziomem zdolności poznawczych a niskim poziomem wykonywania zadań szkolnych;
– nadpobudliwość emocjonalną lub nadmierną nieśmiałość;
– duży potencjał zdolności i jednoczesny brak umiejętności uczenia się;
– tendencję do manipulowania otoczeniem;
– szeroką wiedzę ogólną przy jednoczesnym braku opanowania przerabianego materiału;
– szerokie zainteresowania pozaszkolne i minimalny wysiłek wkładany w prace szkolne;
– rozbieżność pomiędzy poziomem wypowiedzi ustnych i pisemnych (wypowiedzi ustne wypadają znacznie lepiej niż prace pisemne);
– koncentrowanie swojej uwagi na wybranych przedmiotach;
– posiadanie jednej pasji czy hobby, które przedkłada się nad naukę;
– niską samoocenę; duży niewykorzystany potencjał twórczości;
– impulsywność i trudności z formułowaniem własnych sądów;
– nieumiejętność wyznaczania realnych celów i nierealistyczne oczekiwania co do własnej osoby;
– tendencję do wycofywania się lub agresywnej dominacji w grupie;
– problemy w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami;
– nieumiejętność pracy w grupie; problemy z dyscypliną i przeciwstawianie się poleceniom nauczyciela;
– bierne lub negatywne postawy wobec obowiązków szkolnych;
– unikanie działania w nieznanych i nowych sytuacjach w obawie przed niepowodzeniem;
– trudności w finalizowaniu rozpoczętych zdań i prac;
– problemy z koncentracją, marzenie na jawie, niezorganizowanie w pracy.
Uczniowie zdolni z SNOS są grupą bardzo zróżnicowaną. Ich nieadekwatne do możliwości wyniki są skutkiem wielu różnych powodów, dlatego jedna strategia interwencyjna nie może pomóc w zmianie negatywnych zachowań u wszystkich uczniów. Przede wszystkim konieczna jest ścisła współpraca rodziny, szkoły oraz poradni psychologiczno-pedagogicznych i wybór odpowiedniego do danego ucznia rodzaju interwencji. Podstawą terapii SNOS jest podejście całościowe, czyli skoncentrowanie oddziaływań pedagogicznych na dziecku, rodzinie i szkole.
Interwencje mające na celu rozwiązanie problemu nieadekwatnych osiągnięć dzielą się na dwie kategorie. Pierwsza to profesjonalna pomoc psychologiczna, a druga to interwencje edukacyjne prowadzone przez samego nauczyciela jak również interwencje instruktażowe prowadzone przez rodziców. Interwencje o charakterze pomocy psychologicznej skupiają się na zmianie dynamiki osobowej lub rodzinnej przyczyniającej się do nieadekwatnych osiągnięć ucznia. Interwencje takie mogą obejmować pomoc psychologiczną indywidualną, grupową czy rodzinną. Trzeba pamiętać, że uczniowie osiągający nieadekwatne wyniki pozbawieni motywacji najczęściej nie widzą powodów, aby stać się lepszymi uczniami. Nauczyciel powinien skupić się w takiej sytuacji na wdrożeniu systemu nagradzania, który zachęci ucznia do wysiłku w szkole i wpłynie na sukcesy szkolne. Niezmiernie ważnym elementem w terapii syndromu jest adekwatna motywacja dziecka zdolnego do nauki. Istotna rola przypada tu nauczycielowi, który może umiejętnie rozbudzić wewnętrzną motywację ucznia do nauki. Uczniowie są bardziej zmotywowani do nauki, kiedy osobiście i aktywnie mogą się w nią zaangażować oraz mają sposobność podejmowania decyzji zgodne ze swoimi możliwościami i z wymogami zadania. Motywacja uczniów jest także większa, kiedy postrzegają zadania jako związane z osobistymi celami, potrzebami i zainteresowaniami, a także jako możliwe do wykonania. Motywacja do nauki rozwija się w atmosferze bezpieczeństwa, zaufania, kiedy uczniowie doznają takiego wsparcia i wspomagania ze strony dorosłych, które jest dostosowane do indywidualnych potrzeb i zdolności, gdzie uczniowie mają szansę na podejmowanie ryzyka bez lęku przed niepowodzeniem. Praca z uczniem z SNOS jest długotrwała i wymaga współpracy z rodzicami. Warto podjąć ten wysiłek, ponieważ i może przynieś doskonałe efekty zarówno dla ucznia, jak i nauczyciela, dziecko zacznie osiągać sukcesy adekwatne do możliwości, a jego zadowolenia z nauki i efektów uczenia się będzie rosło.
Bibliografia – pozycje dostępne w internecie
- Braun M., Mach M., Jak pracować ze zdolnymi? Poradnik dla nauczycieli i rodziców, ORE 2012
- Dyrda B., Trudności w nauce szkolnej uczniów zdolnych, czyli słów kilka o Syndromie Nieadekwatnych Osiągnięć Szkolnych, , Trendy, nr 3/2010, Internetowe Czasopismo Edukacyjne ORE
- Fechner-Sędzicka I., Model pracy z uczniem zdolnym w szkole podstawowej. Jak praktycznie i systemowo zorganizować edukację uczniów zdolnych na poziomie szkoły podstawowej?, ORE 2013
- Jabłonowska M., Łukasiewicz-Wieleba J., Model Pracy Z Uczniem Szczególnie Uzdolnionym, wydawnictwo ORE,
- Limont W., Cieślikowska J., Jastrzębska D., (red.) Zdolni w szkole, czyli o zagrożeniach i możliwościach rozwojowych uczniów zdolnych. Poradnik dla nauczycieli i wychowawców, ORE 2012
*Katarzyna Szczepkowska
Mgr pedagogiki specjalnej (oligofrenopedagogika). Ukończyła studia podyplomowe w zakresie: edukacji wczesnoszkolnej z nauczaniem zintegrowanym i wychowaniem przedszkolnym (Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica w Płocku; 2005-2006), Coaching profesjonalny (Akademia Leona Koźmińskiego; 2011), Liderzy Zarzadzania Talentami i Wiedzą w Zespołach (HR Biznes Partner – Collegium Civitas; 2012), Terapia pedagogiczna i socjoterapia (Pedagogium Wyższa Szkoła Nauk Społecznych. 2013-2014).
Były wicedyrektor Centralnego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli, obecnie dyrektor ds. pedagogicznych w szkole podstawowej,odpowiedzialna za edukację włączającą. Członek kolegium redakcyjnego “Dyrektora Szkoły. Misiecznika kadry kierowniczej oświaty” oraz redaktor merytoryczną czasopisma “Wczesna Edukacja”. Ekspert w zakresie edukacji uczniów ze specjalnymi potrzebami.
