ASD…co to znaczy? Czy już nie ma dzieci z zespołem Aspergera (ZA)? Szanowni Państwo, zmieniło się orzecznictwo, obecnie poradnie orzekają ASD czyli…spektrum zaburzeń autystycznych (ang. autism spectrum disorder), wśród których możemy spotkać dzieci o bardzo zróżnicowanym nasileniu trudności w funkcjonowaniu.
Wg klasyfikacji ICD 10 (ang. International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems – Międzynarodowy system diagnozy nozologicznej) zespół Aspergera4 (F84.5) wchodzi w skład całościowych zaburzeń rozwoju, część kryteriów diagnostycznych pokrywa się z autyzmem (jakościowe nieprawidłowości w interakcjach społecznych, a także ograniczony, stereotypowy repertuar zachowań). W przypadku Zespołu Aspergera (ZA) nie występuje opóźnienie i upośledzenie ogólnego rozwoju funkcji języka oraz funkcji poznawczych. Oznacza to, że osoby z ZA, mimo normalnej (lub czasem ponadprzeciętnej) inteligencji mają trudności m.in. z komunikacją, przyjmowaniem perspektywy innych osób, regulacją własnego zachowania w oparciu o reakcje otoczenia. Wspólne dla bardzo zróżnicowanej grupy osób z zespołem Aspergera jest występowanie zaburzeń w zakresie komunikacji społecznej, wzorców zachowań, a także nadmierne przywiązanie do stałości, sztywność oraz schematyczność w działaniu.
Jaki/jaka jestem?
Czy wiecie, że nazwa autyzm, wywodzi się z języka greckiego (autos) i znaczy: sam. I to chyba, najlepiej określa funkcjonowanie dziecka z ASD. Wśród dzieci z ASD możemy spotkać osoby wybitnie uzdolnione w jakiejś dziedzinie, co jest określane zdolnościami wysepkowymi. Zdolności te mogą przejawiać się w wielu dziedzinach np.: muzyce, sztukach pięknych, konstruowaniu, matematyce, językach obcych, koordynacji. Jednak oprócz przejawianych czasem szczególnych uzdolnień dzieci te mają na co dzień duże trudności z funkcjonowaniem. Często można się spotkać w literaturze z tzw. triadą zaburzeń charakterystycznych dla dzieci z ASD.
Są to:
- Trudności w przebiegu interakcji społecznych
Dzieci te często unikają wspólnej zabawy, mają trudności z interpretacją i odczytywaniem znaczenia zachowań innych ludzi, mogą prezentować nieadekwatne zachowania społeczne i reakcje emocjonalne.
- Trudności w komunikowaniu się
Mogą one dotyczyć komunikacji werbalnej lub pozawerbalnej (uboga gestykulacja, ograniczona, a czasem nieadekwatna ekspresja mimiczna, niezdarny język ciała, trudności z odczytaniem języka ciała innych). Może pojawiać się echolalia (powtarzanie fraz, wyrazów, zdań), nieprawidłowe użycie zaimków, neologizmy. Bardzo często występuje dosłowne rozumienie języka, trudności z odczytywaniem ukrytych znaczeń, rozumieniem metafor, idiomów, przysłów, żartów, co może mieć negatywny wpływ na budowanie relacji z innymi dziećmi. Pojawiają się tzw. nietaktowne uwagi, dzieci te dzielą się swoimi spostrzeżeniami, nie rozumiejąc, że mogą one być przykre dla innych.
- Ograniczony, sztywny repertuar zachowań czy zainteresowań.
Dzieci mogą z trudnością akceptować i dostosowywać się do zmian w otoczeniu, w rytmie dnia, w ustalonym przebiegu lekcji czy zajęć. Mogą również występować zachowania stereotypowe, powtarzające się, szczególnie w sytuacji odczuwania stresu, zaniepokojenia czy pobudzeniu emocjonalnego może to być kręcenie przedmiotów, trzepotanie dłońmi, kręcenie się w kółko, kiwanie się itp. Mogą pojawiać się często powtarzające się schematy zachowań, zabaw, aktywności czy zainteresowań.
Odczytywanie i odczuwanie bodźców sensorycznych
Większość dzieci z ASD przejawia również trudności w funkcjonowaniu układu sensorycznego, związanego z nadwrażliwością lub podwrażliwością zmysłów, co znacznie utrudnia prawidłowe odczytywanie bodźców płynących ze świata, a więc i uczenie się.
Obserwując dzieci z ASD możemy zauważyć charakterystyczne zachowania, których przyczyną jest właśnie nieprawidłowe funkcjonowanie sensoryczne np.:
- Obronność dotykową – delikatne bodźce dotykowe mogą wywoływać bardzo silne reakcje emocjonalne, rozproszenie uwagi.
- Trudności z różnicowaniem dotykowym – brak czucia w obszarze ust, nie możność rozpoznawania kształtów dotykiem, niska świadomość własnego ciała.
- Niepewność grawitacyjna – duży niepokój, stres przy zmianach pozycji ciała, np.: unikanie bujania się, chodzenia po schodach.
- Niskie napięcie mięśniowe – niezgrabność, otwarte usta, ślinienie się, opierania się o przedmioty, podpieranie głowy, szybkie zmęczenie przy pisaniu.
- Trudność z planowaniem motorycznym – zdolność do planowania i realizowania sekwencji ruchów, szczególnie nowych, np. nieczytelne pismo, częste urazy, trudności z samoobsługą, impulsywność (nie przestrzeganie kwestii bezpieczeństwa).
Podstawa programowa a dziecko z ASD
Zgodnie z obowiązującymi przepisami, o ile dziecko nie ma stwierdzonej niepełnosprawności intelektualnej umiarkowanego lub znacznego stopnia, realizuje zwykłą podstawę programową. Jednak jej realizacja powinna uwzględniać zalecenia zawarte w Indywidualnym Programie edukacyjno-Terapeutycznym tzw. IPET, oraz skoordynowane działania nauczycieli i specjalistów pracujących z dzieckiem.
Dzieci z ASD mają zapewnione w przedszkolu czy szkole wsparcie nauczyciela współorganizującego proces kształcenia (potocznie nazywanego nauczycielem wspomagającym) lub pomocy nauczyciela, którzy wspierają je w funkcjonowaniu w placówce, tłumaczą świat, stając się często ważną osobą zapewniającą poczucie bezpieczeństwa.
Nauczyciele są zobowiązani do dostosowywania wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb i możliwości dziecka. Bardzo dużym wsparciem w tym zakresie dla nauczycieli, szczególnie przedmiotowych, jest nauczyciel specjalista, współorganizujący proces kształcenia, który może podzielić się swoja wiedzą dotyczącą funkcjonowania ucznia z ASD, ponieważ jego zachowanie i reakcje nie zawsze są zrozumiałe dla przeciętnego nauczyciela.
Chociaż każde dziecko z ASD jest inne warto uwzględnić ogólne zasady pracy, które pomagają uczniom osiągnąć sukces. Np. w sytuacji sprawdzania wiadomości ucznia warto pamiętać, że często może on mieć trudności w sferze komunikacyjnej, z dłuższymi, samodzielnymi wypowiedziami, z rozumieniem pojęć abstrakcyjnych, przenośni itp. W czasie odpowiedzi ustnej może potrzebować Do sprawdzenia wiedzy i umiejętności ucznia warto wykorzystywać testy, które dają możliwość wyboru lub formułowania odpowiedzi na konkretne pytania. Polecenia powinny być bardzo jasno, konkretnie sformułowane. Czasem dziecko może potrzebować więcej czasu, aby przeanalizować pytanie, upewnić się czy właściwie je rozumie i dopiero odpowiedzieć.
Kilka podpowiedzi dotyczących zasad, które pomagają lepiej funkcjonować w szkole czy przedszkolu dziecku z ASD
- Zwróć/przywołaj uwagę dziecka zanim zaczniesz mówić, np. powiedz jego imię i poczekaj na reakcję.
- Dostosuj złożoność języka do umiejętności dziecka, mów prosto, konkretnie, bez przenośni, ironii. Używaj mało słów, rób przerwy, aby dziecko mogło zanalizować twoją wypowiedź i odpowiednio zareagować.
- Nie zdziw się, gdy dziecko wprost powie co myśli, co mu przeszkadza. To nie musi być zamierzona niegrzeczność, dziecko po prostu komunikuje swoje zdanie, nie zawsze rozumiejąc czy przestrzegając różnych niepisanych zasad społecznych, szczególnie w obszarze: „tak nie wypada”. Oczywiście w trakcie pracy z dzieckiem zwracaj uwagę na to, jakie wypowiedzi mogą być odbierane przez innych jako nie miłe lub nieuprzejme, ale nie oczekuj, że to zrozumie. Po prostu musi się tego nauczyć.
- Mów częściej o tym, co dziecko ma robić, jak może to zrobić, a nie o tym, czego nie wolno. Dziecku może być trudno samodzielnie wymyślić, jak powinno zachować się w danej sytuacji, jeśli słyszy tylko zakaz.
- Podpowiadaj, co dziecko może powiedzieć w danej sytuacji, jak może się zachować. Uwierz, że dziecko może naprawdę tego nie wiedzieć.
- Ucz, że można poprosić o pomoc, dopytywać (nawet kilkakrotnie o to samo – nie denerwuj się wtedy). Dziecko w momencie pobudzenia, stresu czy dezorientacji może kilkakrotnie pytać nawet o najprostsze rzeczy np. jaki jest dzień tygodnia, kiedy będzie obiad itp. Twoja spokojna, ciągle taka sama odpowiedź porządkuje świat i uspokaja.
- Zwracaj uwagą dziecko na to jak zachowują się inni, ucz obserwacji, naśladowania.
- Modeluj własnym przykładem lub przykładem dzieci właściwe zachowania w sytuacjach społecznych.
- Podpowiadaj, co dziecko może robić w nieustrukturalizowanym lekcją czasie. Dzieciom z ASD trudno odnaleźć się w sytuacjach z luźną strukturą, gdzie samodzielnie trzeba zorganizować swoją aktywność (świetlica szkolna, przerwa).
- Zachęcaj i ucz, jak nawiązywać znajomości, przyjaźnie, rozmawiać z innymi dziećmi i dorosłymi.
- Stosuj pytania naprowadzające, dopytuj, tak, aby dziecko mogło krótko odpowiedzieć na pytanie.
- Ucz zasad bezpieczeństwa, dbania o bezpieczeństwo własne i innych.
- Zauważaj objawy stresu u dziecka, staraj się nauczyć, co go wywołuje, np.: dziecko może unikać głośnych zabaw, drażniących dźwięków, migających świateł. Zapewnij mu maksymalny komfort, znajdź w szkole/przedszkolu ciche miejsce do odpoczynku, wyciszenia.
- Stosuj w klasie widoczny rozkład zajęć, plan lekcji, dbaj, aby w klasie był zegarek, aby dziecko mogło samodzielnie sprawdzić, jaka będzie dalszy przebieg dnia.
- Uprzedzaj o zmianach, nie dziw się, że każda nawet najmniejsza zmiana może wywołać silną reakcję emocjonalną, spowodować duży stres, a nawet panikę.
- Zawsze uprzedzaj, że jakaś czynność dobiega końca i co będziecie robić dalej.
- Pracuj na pozytywach: zauważaj pożądane zachowania, aby dziecko mogło powtarzać ich jak najwięcej.
- Odkryj i wykorzystuj w pracy mocne strony dziecka, które mogą być pomocne w rozwoju społecznym i poznawczym np. dobra pamięć, zainteresowanie jakimś tematem.
- Dowiedz się, co dziecko lubi, szukaj wewnętrznych i zewnętrznych motywacji do rozwoju, nauki i zabawy.
Te proste zasady pomogą dziecku poczuć się pewniej, a Tobie wesprzeć je w codziennym funkcjonowaniu. Proponuję obejrzyj samodzielnie lub z dziećmi z klasy film Amazing things Happen wprowadzający w tematykę autyzmu : https://www.youtube.com/watch?v=QLv-dvLCgAg
Gdy zrozumiesz świat dziecka z ASD, łatwiej ci będzie pomóc dziecku uczyć się, zdobyć przyjaciół, być szczęśliwym.
Polecam również przeczytanie książek napisanych przez osoby z autyzmem, które zaprosiły nas do swojego świata np.:
- „Dlaczego podskakuję” Naoki Higashida
- „Barwne cienie i nietoperze” Alex Brauns
- „Byłam dzieckiem autystycznym” Temple Grandin
- „Świry, dziwadła i Zespół Aspergera” Lucke Jackson
- „Nikt Nigdzie” Donna Williams
*Katarzyna Szczepkowska
Mgr pedagogiki specjalnej (oligofrenopedagogika). Ukończyła studia podyplomowe w zakresie: edukacji wczesnoszkolnej z nauczaniem zintegrowanym i wychowaniem przedszkolnym (Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica w Płocku; 2005-2006), Coaching profesjonalny (Akademia Leona Koźmińskiego; 2011), Liderzy Zarzadzania Talentami i Wiedzą w Zespołach (HR Biznes Partner – Collegium Civitas; 2012), Terapia pedagogiczna i socjoterapia (Pedagogium Wyższa Szkoła Nauk Społecznych. 2013-2014).
Były wicedyrektor Centralnego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli, obecnie dyrektor ds. pedagogicznych w szkole podstawowej,odpowiedzialna za edukację włączającą. Członek kolegium redakcyjnego “Dyrektora Szkoły. Misiecznika kadry kierowniczej oświaty” oraz redaktor merytoryczną czasopisma “Wczesna Edukacja”. Ekspert w zakresie edukacji uczniów ze specjalnymi potrzebami.
