Wśród kategorii trudności, które kwalifikują ucznia do objęcia pomocą psychologiczno-pedagogiczną i specjalnym kształceniem można znaleźć zapis o niepełnosprawności ruchowej, w tym afazji. Może wtedy pojawić się pytanie: z jakich powodów afazja i niepełnosprawność ruchowa pojawiają się w jednej kategorii? Zwykle afazja raczej kojarzy się z niemożnością mówienia lub prawidłowego rozumienia słów, a nie z niepełnosprawnością ruchową.
Afazja, czyli co…
Termin afazja wywodzi się z greki (aphates) i oznacza osobę niemówiącą. Afazja, to zaburzenie polegające na niemożności rozumienia mowy, albo na niemożności wyrażania słowami myśli, pomimo prawidłowego aparatu mowy. Afazji często mogą towarzyszyć problemy z czytaniem i pisaniem, ponieważ są to umiejętności związane z mową. W literaturze można spotkać bardzo wiele różnych klasyfikacji afazji, badaczom trudno zgodzić się ze sobą ze względu na złożoność zjawiska. Coraz częściej pojawia się pojęcie afazja rozwojowa, oznaczające brak pełnego rozwoju mowy u dziecka powyżej 3. roku życia, które słyszy i dobrze rozwija się pod względem intelektualnym.
Dla nauczycieli największe znaczenie ma podział na tzw. afazję ruchową (dzieci z tym typem afazji mają orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego) i czuciową (w tej sytuacji najczęściej dziecko ma opinię z poradni psychologiczno-pedagogicznej o trudnościach w komunikowaniu się).
Afazja ruchowa
Jej głównym symptomem jest nie wykształcenie lub zanik mowy spontanicznej, przy dobrym jej rozumieniu. Mówiąc najprościej dziecko nie ma umiejętności wystarczająco sprawnego używania narządów mowy do tworzenia słów.
Co możemy zaobserwować?
Dziecko z afazją ruchową zwykle mówi mało i powoli, czasem mowa może się ograniczać się do powtarzania z różną modulacją jednego lub kilku słów. Zasób wypowiadanych słów nie jest bogaty i składanie z nich zdań może odbywać się z trudnością. Dziecko podczas mówienia może popełniać błędy, a ponieważ zdaje sobie z nich sprawę, bywa zakłopotane i usiłuje je poprawiać.
Inne symptomy trudności:
- ubogie słownictwo, krótkie wypowiedzi, prostymi zdaniami;
- trudności z powtarzaniem usłyszanych słów i zdań oraz w nazywaniu przedmiotów (opis funkcjonalny lub nazwy zastępcze);
- zamiany sąsiednich głosek, opuszczanie i dodawanie (parafazje głoskowe);
- wtrącanie w toku wypowiedzi błędnych słów (parafazje słowne);
- błędy składniowe i używanie niewłaściwych form gramatyczna (agramatyzmy);
- ciche przygotowywanie się do wypowiedzi;
- zaburzenia “melodii” mowy (monotonne wypowiedzi, sylabizowanie, nieprawidłowy akcent w słowie lub niewłaściwa intonacja);
- problemy z wyliczaniem we właściwej kolejności np. dni tygodni, miesięcy, liczb.
Warto zwrócić uwagę, że trudnościom w obszarze mowy mogą towarzyszyć:
- ogólna niska sprawność motoryczna;
- trudności z koordynacją ruchową oraz orientacją wzrokowo – przestrzenną;
- problemy w kontaktach z rówieśnikami;
- trudności emocjonalne i pojawiające się trudne zachowania;
- trudności z koncentracją uwagi.
Afazja czuciowa
W afazji czuciowej objawem, który najłatwiej jest zaobserwować, jest trudność w rozumieniu mowy. Zdarza się, że dziecko rozumie sens wypowiedzi dopiero po kilkakrotnym jej powtórzeniu. Przy większych trudnościach, dziecko może rozumieć sens wszystkich lub niektórych słów, ale nie rozumie znaczenia całego zdania. Na ogół dziecko z afazją czuciową nie zdaje sobie sprawy z błędów, które popełnia podczas mówienia.
Co możemy zaobserwować?
- Może pojawiać się duża „gadatliwość” – mowa jest niepoprawna i dziecko mimo tego dużo mówi (logorea).
- Zamiany głosek, opuszczanie, dodawanie i przestawianie ich (parafazje głoskowe).
- Wtrącanie błędnych słów (parafazje słowne).
- Niewłaściwe formy gramatyczne (agramatyzmy).
- Mechanicznie powtarzane w odpowiedzi na zadane pytanie.
- Trudności w zakresie powtarzania oraz pisania dyktowanego tekstu.
Dodatkowo u dziecka z afazją czuciową możemy zaobserwować:
- zaburzenia analizy i syntezy słuchowej;
- trudne zachowania – gniew, zdenerwowanie;
- trudności emocjonalne – nadwrażliwość i nadmierna nieśmiałość;
- nadpobudliwość ruchową;
- trudności z koncentracją uwagi.
Wskazówki do pracy z uczniem – co warto robić?
Uczeń z afazją wymaga od nauczyciela specjalnej uwagi i wsparcia, aby mógł dobrze funkcjonować w sytuacjach edukacyjnych. Pomimo tego, że wsparcie nauczyciela dotyczy głównie sfery komunikacyjnej, warto również zwracać uwagę na pozycję dziecka w grupie i prowadzić działania w sferze wychowawczej. Często dziecko z afazją nie jest w pełni akceptowane w grupie rówieśniczej ze względu na trudności w komunikowaniu się. W takich sytuacjach najlepszym przykładem dla uczniów jest nasze zachowanie, dzięki modelowaniu mogą oni nauczyć się skutecznej komunikacji z dzieckiem afatycznym.
Najważniejsze wskazówki do pracy z uczniem afatycznym
- Wydawaj proste polecenia, daj dziecku czasu na przetworzenie usłyszanego komunikatu i zareagowanie – spokojnie poczekaj na reakcje dziecka i ewentualnie powtórz proste polecenie.
- Upewniaj się, czy dziecko zrozumiało polecenie, w razie konieczności powtórz je, zdecydowanie upraszczając, podziel zadanie na kolejne etapy.
- Zadawaj jasno sformułowane pytania, wymagające krótkich, jednoznacznych odpowiedzi. Nie zmuszaj dziecka do dłuższych wypowiedzi, szczególnie na forum klasy.
- Podczas mówienia do klasy, staraj się o utrzymywanie z dzieckiem kontaktu wzrokowego. Powtórz polecenie, najważniejsze informacje, posługując się prostym językiem. Zwracaj uwagę na rzeczy ważne, warte zapamiętania, istotne dla zrozumienia tematu.
- Przygotowuj dla dziecka notatki, które są konkretne i napisane prostym językiem lub ksero z zaznaczonymi najważniejszymi treściami, szczególnie w sytuacjach, gdy część lekcji opiera się na dyktowaniu notatki lub krótkim wykładzie.
- Stosuj podczas lekcji materiały poglądowe ilustrujące treści i zagadnienia. Nowe wiadomości podawane tylko w formie wykładu czy pogadanki, mogą być dla dziecka niezrozumiałe.
Stosowanie wyżej opisanych sposobów pracy pomoże nie tylko dziecku afatycznemu, skorzystają dzięki nim inni uczniowie, którzy mają trudności w obszarze komunikacyjnym, mały zasób słownictwa czy wiadomości. Warto więc zadbać, aby taki sposób pracy stał się dla nauczyciela nawykiem. Dzięki temu lekcje będą efektywniejsze w zakresie tworzenia warunków do uczenia się dla wszystkich uczniów.
*Katarzyna Szczepkowska
Mgr pedagogiki specjalnej (oligofrenopedagogika). Ukończyła studia podyplomowe w zakresie: edukacji wczesnoszkolnej z nauczaniem zintegrowanym i wychowaniem przedszkolnym (Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica w Płocku; 2005-2006), Coaching profesjonalny (Akademia Leona Koźmińskiego; 2011), Liderzy Zarzadzania Talentami i Wiedzą w Zespołach (HR Biznes Partner – Collegium Civitas; 2012), Terapia pedagogiczna i socjoterapia (Pedagogium Wyższa Szkoła Nauk Społecznych. 2013-2014).
Były wicedyrektor Centralnego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli, obecnie dyrektor ds. pedagogicznych w szkole podstawowej,odpowiedzialna za edukację włączającą. Członek kolegium redakcyjnego “Dyrektora Szkoły. Misiecznika kadry kierowniczej oświaty” oraz redaktor merytoryczną czasopisma “Wczesna Edukacja”. Ekspert w zakresie edukacji uczniów ze specjalnymi potrzebami.
