Czy każdy uczeń z ASD, z afazją, nadpobudliwością psychoruchową, dysleksją funkcjonuje tak samo? Jest to oczywiście pytanie retoryczne. Wszyscy wiemy, że nie. Dlatego tak niezwykle ważna, oprócz diagnozy w poradni psychologiczno-pedagogicznej, jest ocena funkcjonowania dziecka w realiach szkoły czy przedszkola. W każdym środowisku dziecko może zachowywać się inaczej i to jest najważniejszy wskaźnik, dzięki któremu wiemy na czym warto się skoncentrować wspierając je w rozwoju.
Niepełnosprawność – co, to tak naprawdę znaczy?
Dotychczasowe podejście do niepełnosprawności i innych trudności dziecka koncentrowało się na rzetelnym rozpoznaniu deficytu oraz określeniu jego etiologii (przyczyn) i zakresu. Stopniowo podejście do niepełnosprawności zmienia się – nie jest to już cecha człowieka w całości go definiująca, skupiająca się na deficytach i trudnościach. Stopniowo wkracza podejście relacyjne, odniesione do bliższego i dalszego otoczenia, w którym dziecko funkcjonuje. Zgodnie z współczesną definicją niepełnosprawność to skutek lub wynik złożonych wzajemnych związków pomiędzy stanem zdrowia jednostki i czynnikami osobowymi a czynnikami zewnętrznymi, czyli warunkami, w jakich jednostka żyje (ICF Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania Niepełnosprawności i Zdrowia 2009).
Nowa definicja niepełnosprawności skupia się na następujących kwestiach:
Takie podejście ma duże znaczenie dla nauczycieli i rodziców, ponieważ zakłada duże znaczenie środowiska w funkcjonowaniu osoby z niepełnosprawnością. Takie kompleksowe podejście wprost „wymusza” indywidualizację podejścia do każdego ucznia, co pociąga za sobą wymóg przeformułowania celów edukacji oraz zmodyfikowanie stosowanych metod pracy, ze względu na to, że ogromnego znaczenia nabierają warunki, w jakich uczy się i funkcjonuje dziecko.
Diagnoza funkcjonalna
W związku z tymi zmianami w spojrzeniu na niepełnosprawność nieśmiało wkroczyła do oświaty diagnoza funkcjonalna. Najczęściej ten termin pojawia się jako synonim oceny codziennego funkcjonowania dziecka z niepełnosprawnością w szkole czy przedszkolu. Diagnoza funkcjonalna znalazła również swoje miejsce w trakcie wielospecjalistycznej ocenie funkcjonowania dziecka, która uwzględnia w szczególności:
- Indywidualne potrzeby rozwojowe i edukacyjne, mocne strony, predyspozycje, zainteresowania i uzdolnienia ucznia;
- Zakres i charakter wsparcia ze strony nauczycieli, specjalistów lub pomocy nauczyciela w zależności od potrzeb);
- Przyczyny niepowodzeń edukacyjnych lub trudności w funkcjonowaniu ucznia, w tym bariery i ograniczenia utrudniające funkcjonowanie i uczestnictwo ucznia w życiu szkolnym, a w przypadku ucznia realizującego wybrane zajęcia edukacyjne indywidualnie lub w grupie liczącej do 5 uczniów, zgodnie ze wskazaniem zawartym w programie – także napotykane trudności w zakresie włączenia ucznia w zajęcia realizowane wspólnie z oddziałem szkolnym oraz efekty działań podejmowanych w celu ich przezwyciężenia.
Formalnymi ramami diagnozy funkcjonalnej, jest Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (z późn. zm), które definiuje pomoc psychologiczno-pedagogiczną:
Pomoc psychologiczno-pedagogiczna udzielana uczniowi w przedszkolu, szkole i placówce polega na rozpoznawaniu i zaspokajaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia oraz rozpoznawaniu indywidualnych możliwości psychofizycznych ucznia i czynników środowiskowych wpływających na jego funkcjonowanie w przedszkolu, szkole i placówce, w celu wspierania potencjału rozwojowego ucznia i stwarzania warunków do jego aktywnego i pełnego uczestnictwa w życiu przedszkola, szkoły i placówki oraz w środowisku społecznym.
To bardzo ważny punkt widzenia, chyba po raz pierwszy, oczekuje się na poziomie rozporządzeń, że nauczyciele i specjaliści przyglądając się funkcjonowaniu dziecka PRZYJRZĄ SIĘ ŚRODOWISKU, KTÓRE SAMI TWORZĄ DLA NIEGO, w kontekście tego, jak ono wpływa na dziecko. Na pewni zwrócili Państwo uwagę przełomowość takiego podejścia.
Co ważne w szkole/przedszkolu?
Tak naprawdę, koncepcja, że czynniki środowiskowe związane ze szkołą/przedszkolem wpływają na osiągnięcia i funkcjonowanie dziecka nie jest nowa. Wg. Czesława Kupisiewcza, nestora dydaktyki polskiej, wśród nich znajdują się np.:
- środowisko fizyczne – wielkość klas, zmianowość, organizacja pracy świetlicy, stołówki, wyposażenie w środki dydaktyczne, miejsce do wypoczynku dziecka;
- nauczyciel – jego osobowość, doświadczenie pedagogiczne, wiedza i umiejętności zawodowe, stosunek do wykonywanego zawodu, dzieci i rodziców;
- warunki pracy dydaktycznej (czynniki pedagogiczno-dydaktyczne – metody nauczania, poglądowość, aktywizowanie uczniów, materiał nauczania, organizacja dnia pracy; czynniki społeczne – stosunek ucznia do nauczyciela, klasy i swoich kolegów; czynniki specjalne – frekwencja szkolna).
Zwraca się uwagę, że do najważniejszych czynników dydaktycznych, mających wpływ na funkcjonowanie uczniów należą: treść, formy, metody oraz środki wychowania i nauczania, a również warunki, w jakich przebiega praca dydaktyczno-wychowawcza (liczebność klas, nauka na zmiany i poziom kwalifikacji zawodowych nauczyciela).
Nauczyciel i jego postawa wobec ucznia z niepełnosprawnością ma kluczowe znaczenie w poszukiwaniu rozwiązań organizacyjno-metodycznych, które mogą pozytywnie wpłynąć na funkcjonowanie i osiągnięcia ucznia. Poza przygotowaniem merytorycznym i metodycznym nauczyciel, który cechuje się wyrozumiałością, sprawiedliwością i cierpliwością oraz umie zainteresować uczniów nauką, ma duży wpływ na osiągnięcia i dobrostan uczniów.
Brak dostosowania wymagań i organizacji procesu uczenia do indywidualnych potrzeb ucznia ma zdecydowanie negatywny wpływ na jego funkcjonowanie. Nauczanie, które odbywa się w ściśle określonych ramach organizacyjnych, jednakowych dla wszystkich uczniów, mimo ich zindywidualizowanych potrzeb, możliwości i zainteresowań nie wpływa korzystnie na rozwój i funkcjonowanie ucznia ze spe.
Nie bez znaczenia na rezultaty dydaktyczne mają również warunki materialne i organizacyjne pracy szkoły. Na przykład zbyt duża liczebność klasy przy braku wsparcia nauczycieli wspomagających nie sprzyja uzyskiwaniu pozytywnych efektów dydaktycznych. Również częste zmiany nauczyciela danego przedmiotu, zmianowość pracy szkół, częste absencje nauczyciela i słabe wyposażenie szkół w sprzęt i pomoce dydaktyczne mogą mieć wpływ na funkcjonowanie uczniów. Podsumowując można stwierdzić, że oprócz czynników związanych bezpośrednio z dzieckiem, które zostały zdiagnozowane w poradni psychologiczno-pedagogicznej, od szkoły – jej organizacji, warunków ekonomicznych, predyspozycji i zaangażowania nauczycieli zależy w dużej mierze jak dobrze będzie funkcjonowało dziecko ze spe i jakie będzie miało osiągnięcia. Szkoły budujące kulturę środowiska inkluzywnego (włączającego) bardziej wspierają rozwój zdolności ucznia i mają wpływ na jego lepsze funkcjonowanie. Zawsze więc oceniając funkcjonowanie ucznia i szukając optymalnych sposobów pracy wspierających jego rozwój warto przyjrzeć się krytycznie środowisku szkolnemu, całej organizacji szkoły i klasy, w której uczy się uczeń. I tam również szukać przyczyn jego zachowania oraz możliwości zmian wpływających pozytywnie na jego funkcjonowanie, osiągnięcia edukacyjne, udział w życiu społecznym i ogólnie pojęty dobrostan.
*Katarzyna Szczepkowska
Mgr pedagogiki specjalnej (oligofrenopedagogika). Ukończyła studia podyplomowe w zakresie: edukacji wczesnoszkolnej z nauczaniem zintegrowanym i wychowaniem przedszkolnym (Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica w Płocku; 2005-2006), Coaching profesjonalny (Akademia Leona Koźmińskiego; 2011), Liderzy Zarzadzania Talentami i Wiedzą w Zespołach (HR Biznes Partner – Collegium Civitas; 2012), Terapia pedagogiczna i socjoterapia (Pedagogium Wyższa Szkoła Nauk Społecznych. 2013-2014).
Były wicedyrektor Centralnego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli, obecnie dyrektor ds. pedagogicznych w szkole podstawowej,odpowiedzialna za edukację włączającą. Członek kolegium redakcyjnego “Dyrektora Szkoły. Misiecznika kadry kierowniczej oświaty” oraz redaktor merytoryczną czasopisma “Wczesna Edukacja”. Ekspert w zakresie edukacji uczniów ze specjalnymi potrzebami.
